Azerbaycan

 

(Bir tarafta Azerbaycan SSC, Ermenistan SSC ve Gürcistan SSC, diğer tarafta Türkiye olmak kaydıyla Kars’ta RSFSC’nin katılımıyla 13 Ekim 1921 yılında imzalanmış anlaşma)

Bir tarafta Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hükümetleri ve diğer tarafta Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti milletlerin kardeşliği ilkesini ve kavimlerin kendi geleceklerini özgürce saptamak hakkını tanımakta birleşmiş bulunan ve aralarında her zaman iyi ilişkilerin ve karşılıklı çıkarlara dayalı kesintisiz samimi dostluk bağlarının kurmak arzusuyla Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetinin katılımıyla dostluk anlaşması imzalamak kararına gelmiş ve bunun için Temsilcilerini belirlemişler:
Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hükümeti: Dışişleri Komiseri Askanaz Maradya ve İçişleri Komiseri Pogos Mravyan’ı; Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hükümeti:Devlet Denetimi Halk Komiseri Behbut Şahtahtinski’yi; Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hükümeti: Askeri Deniz Kuvvetleri Halk Komiseri Şalva Eliva ve Dışişleri ve Maliye Komiseri Aleksandr Sıvanidze’yi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti: Büyük Millet Meclisinde Edirne Milletvekili ve Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa’yı; Büyük Millet Meclisinde Burdur Milletvekili ve Bayındırlık Bakanlığı eski Müsteşarı Muhtar ve Türkiye’nin Azerbaycan Temsilcisi Memduh Şevket Bey’leri;
Rusya Sovyet Sosyalist Federatif Cumhuriyeti:Letonya’daki Temsilcisi Yakov Ganetski’yi yetkili Temsilci atamışlardır.
Adı geçen yetkili Temsilciler, yöntemine uygun görülen yetki belgelerinin değiş tokuşunu yaptıktan sonra, aşağıdaki maddeleri kararlaştırmışlardır.

MADDE 1
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sosyalist Sovyetler Cumhuriyetleri hükümetleri Anlaşmaya varan Tarafların ülkelerinin parçalarından bulunan topraklar üzerinde daha önce egemenlik haklarını kullanmış olan Hükümetler arasında kararlaştırılmış olup söz konusu topraklara ilişkin Anlaşmalar ile Üçüncü Hükümetler arasında yapılmış Güney Kafkasya Cumhuriyetlerine ilişkin Anlaşmaları geçersiz sayarlar. Moskova’da 16 Mart 1921 günü imzalanmış Türk - Rus Anlaşması bu Madde hükmü nün dışında tutulmuştur.

MADDE 2

Anlaşmaya varan Taraflar, içlerinden birine zorla kabul ettirilmek istenilecek her hangi bir barış Anlaşması veya uluslararası bir anlaşmayı tanımamak konusunda görüş birliği içindedirler. Bu Anlaşma gereğince, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Hükümetleri Türkiye’ye ilişkin olup da bugün Büyük Millet Meclisince temsil edilen Türkiye Hükümetinin tanımadığı hiç bir uluslararası düzenlemeyi tanımamağı kabul ederler.
(İşbu Anlaşmada yazılı “Türkiye” adı altında İstanbul’da toplanan Osmanlı Millet Meclisince kabul edilip açıklanan ve tüm devletler ile basına bildirilen 8 Ocak 1920 (1336) tarihli Misak-ı Milli’nin kapsadığı topraklar anlaşılır)
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti de Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan’a ilişkin olup bu ülkelerin bugün Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sovyetlerince temsil olunan Hükümetlerince tanınmayan hiç bir uluslararası belgeyi tanımamak konusunda anlaşmaya varmışlar.

MADDE 3

Ermenistan Azerbaycan ve Gürcistan Sovyet cumhuriyetleri hükümetleri kapitülasyonlar yönteminin her ülkenin ulusal gelişmesinin özgürce sürmesi ve egemenlik haklarının bütünüyle kullanılmasıyla bağdaşmadığını kabul ederek, Türkiye’de bu yöntemle herhangi bir biçimde ilişkili her türlü yetkilerin ve hakların kullanılmasını geçersiz ve kaldırılmış sayar.

MADDE 4

Türkiye’nin kuzey - doğu sınırı (Rus Genelkurmayının 1/210.000 ölçekli, 1 parmak, 5 verstlik mesafe haritasına göre) Karadeniz kıyısında bulunan Sarp Köyünden başlayarak Hedis Meta Dağı – Şavşet Dağında suların bölündüğü çizgi - Kani Dağı ve oradan, sürekli olarak, Ardahan ve Kars Sancaklarının eski yönetim sınırlarının kuzeyini ve Arpa Çay ile Aras ırmaklarının talveğince hatla belirlenir. (Sınırın ayrıntıları ve buna ilişkin işler için I ve II sayılı Ekler ile Anlaşmaya varan Taraflarca imzalanmış ilişik haritada belirtilmiştir). Anlaşma metni ile harita arasında çelişki bulunursa Anlaşma metni haritaya yeğ tutulacaktır.
Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Hükümetinin temsilcilerinin de katılmasıyla eşit sayıda üyelerden oluşacak bir Karma Sınır Çizme Komisyonu topraklar üzerinde sınırı ayrıntılarıyla saptamak ve sınır işaretlerini koymakla görevlidir.

MADDE 5

Türkiye Hükümeti ile Ermenistan ve Azerbaycan Sovyet hükümetleri işbu Anlaşmanın III sayılı Ekinde belirtilen sınırlar içinde olmak üzere, Nahcivan bölgesinin Azerbaycan’ın koruyuculuğunda özerk bir ülke oluşturulması konusunda anlaşmışlardır.

MADDE 6

Türkiye, işbu Anlaşmanın 4. maddesinde gösterilen sınırların kuzeyinde bulunan ve Batum bölgesine ilişkin topraklar ile Batum kenti ve limanı üzerindeki egemenlik hakkını, şu koşullarla, Gürcistan’a bırakmağa razı olur:
1) İşbu Maddede belirtilen bölge halkının, her topluluğun kültürel ve dinsel haklarını sağlayacak ve bu halkın yukarıda sözü geçen yerlerde isteklerine uygun bir tarım toprakları rejimi kurma olanağına sahip olacak biçimde geniş bir yönetimsel özerkliğe kavuşması.
2) Batum limanı üzerinden Türkiye’ye giden ya da oradan gelen ticaret malları ve tüm nesnelerin gümrük vergisine bağlı tutulmayarak ve hiç bir engelle karşılaşmayarak, her türlü vergi ve ücretten bağışık biçimde, serbest transit hakkı ile birlikte, Türkiye’nin özel harcamalarından da ayrık olarak, Batum limanından yararlanmasının sağlanması.
Bu maddenin uygulanması için işbu Anlaşmanın imzasından hemen sonra ilgili Taraflar temsilcilerinden oluşan bir komisyon kurulacaktır.

MADDE 7

Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hükümeti, ortak sınır bölgeleri halklarının karma komisyonca, gümrük, polis ve sağlık işleri alanlarında konulacak öncelikli yasalara uymaları koşulu ile, sınırı geçmelerini kolaylaştırmağı yükümlenirler.

MADDE 8

Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti ile Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hükümeti iki ülkenin sınır bölgesi halklarının sınırın öteki yanında bulunan kışlık ve yazlık otlaklarından yararlanmaları zorunluluğunu göz önünde tutarak, söz konusu halkların hayvanlarını sınırdan geçirmek ve alışıldığı üzere, otlaklardan yararlanmak hakkını vermeği kabul ederler. Sınırdan geçiş sırasında uygulanacak gümrük işlemleri ile polis, sağlık vb. önlemleri Karma bir Komisyonca belirlenecektir.

MADDE 9

Boğazların tüm ulusların ticaretine açılması ve geçiş özgürlüğünün sağlanması için Türkiye ile Gürcistan, Karadeniz ve Boğazların bağlı olacağı rejimin kesin biçimde hazırlanması işinin, kıyı devletlerinin temsilcilerinden oluşmak üzere, daha sonra yapılacak bir Konferansa bırakılmasını uygun bulurlar. Ayrıca bu Konferans ta alınacak kararların Türkiye’nin salt egemenliğine ve Türkiye ile onun başkenti İstanbul’un güvenliğine hiç bir zarar getirmemesi gerekir.

MADDE 10 

Anlaşmaya varan Taraflar, toprakları üzerinde, karşı Taraf ülkesinin ya da ona bağlı topraklardan birinin hükümeti rolünü üstlenmek savında bulunan örgüt ve grupların kurulmasını ya da yerleşmesini ve öteki ülkeye karşı savaşım amacında olan grupların yerleşmesini hiç bir zaman kabul etmemeği yükümlenirler. Şurası belirlidir ki, işbu Maddede söz konusu olan “Türkiye toprakları” Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin doğrudan doğruya sivil ve askeri yönetimi al tında bulunan topraklardır.

MADDE 11

Anlaşmaya varan Taraflardan birinin öteki Taraf topraklarında oturan uyrukları, yerleşmiş oldukları ülke yasalarından doğan hak ve görevlere uygun biçimde işlem görmekle birlikte, ulusal savunmaya ilişkin yasalardan bağışık tutulup onlara uymaları istenilmeyecektir.Aile veraset hakları ile ehliyete ilişkin işlerde de Tarafların uyrukları işbu Madde hükümlerinin dışında kalacaklardır. Bu konular bir özel anlaşma yapılarak çözümlenecektir.

MADDE 12

Anlaşmaya varan Taraflar, içlerinden birinin öteki ülke topraklarında oturan uyrukları için en elverişli ortam ilkesinin uygulanmasına izin verirler. Bu madde Sovyetler Cumhuriyetlerinin kendi topraklarında öteki müttefik Sovyet Cumhuriyetleri yurttaşlarına tanıdıkları haklar ile Türkiye tarafından kendisinin müttefikleri olan Müslüman devletlerinin uyruklarına tanınan hakları hiç bir zaman kapsamaz.

MADDE 13

1918 yılından önce Rusya’ya bağlı iken, üzerinde Türkiye’nin egemenlik hakkı doğrulanan topraklar halkından olup Türk uyrukluğundan çıkmak isteyenler eşyasını, mallarını ve paralarını birlikte alarak Türkiye’yi özgürce terk etmek hakkına sahiptirler. Aynı şekilde, egemenlik hakkı Türkiye tarafından Gürcistan’a bırakılmış olan toprakların halkından olup da Gürcistan uyrukluğundan çıkmak isteyenler, eşya ve mallarını ya da bunların karşılığı parayı birlikte alarak Gürcistan’ı terk etme hakkına sahiptirler.

MADDE 14

Anlaşmaya varan Taraflar, işbu Anlaşmanın imzalanmasından sonra altı aylık bir süre içinde 1918-1920 Savaşları mültecileri konusunda özel bir anlaşma yapma yükümlülüğünü kabul ederler.

MADDE 15

Anlaşmaya varan Taraflardan her biri işbu Anlaşmanın imzalanmasından derhal sonra, Kafkas cephesindeki savaş nedeniyle işlenen cinayet ve cürümler için öteki Taraf uyrukları yararına tam bir genel af ilan etme yükümlülüğünü kabul ederler.

MADDE 16

Anlaşmaya varan Taraflar işbu Anlaşmanın imzalanmasından sonra iki aylık bir süre içinde, kendi toprakları üzerinde bulunan eski savaş esirlerini ve sivil tutsakları karşılıklı olarak iadelerini kabul ederler.

MADDE 17

Anlaşmaya varan Taraflar, ülkeleri arasındaki bağlantıların kesilmeden sürdürülmesi amacıyla, demiryolu, telgraf vb. ulaşım ve iletişimi koruma ve geliştirmeği ve zorluklarla karşılaşmaksızın, kişi ve malların özgürce geçişini sağlamak için gerekli önlemlerin aralarında anlaşarak alınması yükümlülüğünü kabul ederler. Fakat yolcuların ve ticaret eşya sının giriş çıkışında Anlaşmaya varan ülkelerin her birinde yürürlükte bulunan yasalar bütünüyle uygulanacaktır.

MADDE 18

Anlaşmaya varan ülkeler arasındaki ilişkileri güçlendirmek için gerekli ticaret ilişkilerinin kurulması ve ekonomik, parasal vb. işlerin çözümlenmesi amacıyla, işbu Anlaşmanın imzalanmasından sonra, Tiflis’te ilgili ülkeler temsilcilerinden oluşan bir Komisyon toplanacaktır.

MADDE 19

Anlaşmaya varan Taraflar işbu Anlaşmanın imzalanmasından sonra üç aylık bir süre içinde, Konsolosluk Sözleşmeleri yapma yükümlülüğünü kabul ederler.

MADDE  20
Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan arasında yapılan bu Anlaşma onay işlemi görecektir. Onay belgelerinin değiş-tokuşu en kısa bir süre içinde İrevan’da yapılacaktır.
Bu Anlaşma onandığı andan yürürlüğe girer. 6, 14, 15, 16, 18, 19. maddeler istisnadır. Bu maddeler Anlaşma imzalandıktan derhal sonra yürürlüğe girer.
Bu hükümlere olan inançla, yukarıda adları yazılan yetkili Temsilciler işbu Anlaşmayı imza etmişler ve mühürlemişlerdir.
İşbu Anlaşma 13 Ekim 1921 (1337) günü Kars’ta, beş nüsha olarak düzenlenmiştir.

imza. Askanaz Mravian, imza. Kazım Karabekir.
imza. Pogos Makinzian. imza. Veli bey.
imza. Behbud Şahtahtinski, imza. Muhtar bey.
imza. Şalva Eliava, imza. Memduh Şevket bey.
imza. Aleksandr Svanidze.
imza. Ganetski.

Ek 2. 
Türkiye’nin kusey doğu sınırı aşağıdaki şekilde belirlenecektir: (Rus Genelkurmayının 1/210000 - düymde 5 verst ölçeğinde haritasına göre). Karadeniz’de Sarp köyü - Karaşalvar dağı (5014) - çayın suların ayrıldığı alanla V.Maradidi köyünden kuzeyde "yıkık kilise" yönüyle V.Maradidi köyünden kuzeyde Çoroh’u keser ve sonra Sabur köyünün kuzeyinden geçer - Hedis Mta dağı (7052) - Kva-Kibe dağı - Kavtereti köyü - Medzıbna dağının ayırıcı çizgisi - Gerat Kesun dağı (6468) - Korda dağının (7910) ayırıcı çizgisinden geçer - Şavşet dağlarının batı kısmına geçmiş Artvin bölgesinin idari sınırına çıkar - Şavşet dağlarının ayırıcı çizgisinden geçerek Sarı Çay (Kar-İssal) (8478) dağına çıkar - Kviral aşırımı - oradan Kankı dağda eski Erdahan bölgesinin önceki idari sınırına çıkar - oradan kuzeye yönelerek Tlil (Grmali) dağına dek ulaşır - Erdahan bölgesinin mezkur sınırıyla ilerleyerek Badela köyünün kuzey doğusuna, Poshov çayına çıkar ve bu çayla güneye Çançak köyündeki dağa kadar ulaşır - orada bu çayı geride bırakır - gedikle çizgi boyunca ilerleyerek Ayrılan-Baş dağına (8512) çıkar - Kelle tepe (8463), Karman tepe (9709) dağlarından geçer - Kasris-Seri dağına (9681) ulaşır - buradan Karzamet çayı ile Kura nehrine dek uzar - oradan Kura nehrinin talvegi ile Kartanakev köyünün doğusundaki mıntakaya ulaşır çıhır - orada Karaoğlu dağının (7.259) gediğinden geçmekle Kura nehrinden ayrılır - oradan Hazapin gölünü iki yere bölerek 7582 yüksekliğe, oradan Göydağ’a (9152) ulaşır - Üçtepeler (9783), burada Gürcistan’la sınır biter ve Ermenistanla sınır başlar: Taya-kale (9716) - 9065 zirvesi, burada sınır Erdehan bölgesinin eski sınırını terk edir ve Büyük Ağbaba dağından (9973 ve ya 9963) - 8828 ve ya 8827 - 7602 - buradan düz çizgiyle 7.518 zirvesine - İbiş köyünün doğusundan, sonra Kızıldaş dağından (7.439 ve ya 7.440, veya 7.490), Yeni Kızılıdaş köyünden geçer - oradan Yeni Kızıldaş köyünden akan çayla onun Karamemmed’den kuzey batıydaki virajına dek çayı ayıran çizgi üzere devam eder - oradan Delaver, B.Kınlı ve Tikinis köylerinden doğuda yerleşen Camuşçu çayına ulaşır - Vartanlı ve Baş Şuragel köylerinden geçer - mezkur çayla giderek Kelala veya Kalalı’dan kuzeye Arpaçay’a ulaşır - orada her zaman Arpaçay’ın talvegi ile devam ederek Araz’a ulaşır ve Araz’ın talvegi ile devam ederek Urmiya köyüne ulaşır. Burada Ermenistan’la sınır biter ve Azerbaycan’la sınır başlar - Arazın talvegi ile Aşağı Karasu’nun ora töküldüyü yere dek devam eder ve burada Azerbaycan’la sınır biter).

Bellidir ki sınır belirtilmiş yükseklikleri birbirinden ayıran çizgi üzere geçer.
imza. Askanaz Mravyan, imza. Kazım Karabekir.
imza. Pogos Makinzyan. imza. Veli bey.
imza. Behbud Şahtahtinski, imza. Muhtar bey.
imza. Şalva Eliava, imza. Memduh Şevket bey.
imza. Aleksandr Svanidze.
imza. Ganetski.

Ek 2.
Sınır hattının Ek 1’de belirtildiği üzere Arpaçay ve Araz çaylarının talveginden geçtiğini dikkate aldıkta, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükumeti sadece Arpaçay ilçesinde blokhose hattını onun bugünkü çizgisinde Gümrü-Erivan demiryolundan 8 verst mesafeye geri çekmeyi ve Araz bölgesinde belirtilmiş demiryolu hattından 4 verst geri çekme yükümlülüğünü kabul eder.

Yukarıda belirtilmiş ilçeleri sınırlayan hatlar Arpaçay bölgesi için aşağıda A ve B bentlerinde 1, Araz bölgesi için 2 bendinde gösterilir.

1.Arpaçay bölgesi
A) Vartanlı’dan güney doğuya - Uzun Kilisa’dan doğuya, Bozyar dağından (5.096) geçmekle - Karmir-vank’tan doğuda 5082 - 5047, Üçtepe (6478 ve ya 5578) – Arazoğlu’nun doğusu – Ani’nin doğusu - - Yeniköy’den batıda Arpaça’ya ulaşır.

B) Yeniden Arpaçay’dan 5019 yüksekliğinin doğusuna doğru aralanır - doğrudan 5481 yüksekliğine gider – Gızılgula’dan doğuda 4 1/2 verstden – Bocalı’dan doğuda 2 verstden - sonra Digorçay - bu çay boyunca Düzgeçit köyüne kadar ilerler ve düz çizgiyle Karabağ harabelerinden kuzeye ilerler ve Arpaçay’a çıkar.

2. Araz bölgesi
Harabe Alican ve Süleyman Dize kendi arasında düz hat.
Bir taraftan Gümrü-Yerevan demiryolu hattıyla ve diğer taraftan yukarıda adı geçen demiryolu hattından sekiz ve dört verst mesafede yerleşik çizgilerle sınırlanan bölgede Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti her hangi bir ileri karakol istihkamları inşa etmeyeceği yükümlülüğünü kabul eder. (bu mesafe çizgisi belirtilmiş bölge dışında yerleşir) ve onlarda düzenli ordu bulundurulmayacaktır. Fakat belirtilmiş bölgelerde asayişin, güvenliğin sağlanması için ve idirai gereksinimler için ordu bulundurma hakkı saklıdır.

imza. Askanaz Mravyan, imza. Kazım Garabekir.
imza. Pogos Makinzyan. imza. Veli bey.
imza. Behbud Şahtahtinski, imza. Muhtar bey.
imza. Şalva Eliava, imza. Memduh Şevket bey.
imza. Aleksandr Svanidze.
imza. Ganetski.

Ek 3.
Nahçivanın erazisi
Urmiya köyü - oradan düz çizgiyle Arazdeğen istasyonuna (onu Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine bırakmakla) - sonra düz hatla 3142 batısında Taşburun dağına - Taşburun dağının doğu ayırıcı hattı (4108) - Cehennem deresi çayından "bulag" yazısının güneyi - Bağarsıg dağının gedik hattıyla (6607 ve ya 6587) ve oradan eski İrevan bölgesinin ve Şerur-Dereleyez kazasının idari sınırıyla gider - 6629 yüksekliyi - Kömürlü dağı (6839 ve ya 6930) - oradan 3080 yüksekliyi - Sayat dağı (7868 - Gurdgulag kendi) Gamesur dağı (8160) - 8022 yüksekliyi - Kükü dağ (10282) ve evvelki Nahçivan bölgesinin idari sınırının doğusundan geçer.

imza. Askanaz Mravyan, imza. Kazım Garabekir.
imza. Pogos Makinzyan. imza. Veli bey.
imza. Behbud Şahtahtinski, imza. Muştar bey.
imza. Şalva Eliava, imza. Memduh Şevket bey.
imza. Aleksandr Svanidze.
imza. Ganetski.

Anlaşma Tüm-Birlik Merkezi Yürütme Komitesi tarafından 16 Mart 1922 yılında paraflanmıştır.