Azerbaycan

13. yüzyıldan başlayarak, Arap ve Farsça yazılmış Azerbaycan edebiyatında doğma dilde yazan Karabağlı şair ve sanatkarların sayısı gittikçe artmaya başlamıştır.

Azerbaycan Türk kültür ve edebiyatında birçok yeniliklerin temeli de Karabağ ebedi muhitiyle ilgilidir. 

Karabağ edebiyatının yaşı çok eskilere dayansa da henüz ilim çevrelerince bilinen ilk Karabağlı şair 7. yüzyılda yaşamış Davdek’dir. Onun günümüze ulaştığı yegane eseri Ermeni keşişlerinin fetvasıyla katledilmiş Alban Çarı Cavanşir’e yazdığı ve sadece tercümesinin bize ulaştığı ağıt tarzında yazılmış şiirdir. Şiirin içeriği ve üslubu, Cavanşir gibi bir komutana, hükümdara ağıt, şiir hasretmesi Davdek’in dönemi kudretli, ünlü söz ustası olduğundan haber vermektedir.

Sonraki dönemlerde, yani Penahabad-Şuşa şehrinin  meydana gelmesinden önce tarihimizde çok sayıda "Berdei", "Beylegani", "Gencevi" mahlaslı şairler olmuştur.

10. yüzyılda yaşamış Arap dilli Azerbaycan edebiyatının banilerinden olmuş Ebu Bekir Ehraed el-Berdei, Mekki ibn Ahmed Berdei, Hatip Bağdadi Mehemmed el-Berdei, Ahmed ibn el-Hüseyn Ebu Seid el Berdei, Ebu Eli el-Berdei, Seid ibn el-Kasim el Berdei, Ebu Sed ibn Yahya el-Berdei dönemlerinde sadece Azerbaycan’da değil, bütün İslam dünyasında tanınan ünlü alim ve filozoflardır. Bunlar sadece 10. yüzyılda yaşamış şairlerdir. 12. yüzyıl Azerbaycan edebiyatının en kudretli simalarından biri Karabağlı Mücireddin Beylegani olmuştur ve Hürev Dehlevi onun sanatkarlığını Hagani Şirvani’nin sanatkarlığından üstün tutmuştur. Zeld ibn Hüseyn ibn Ömer Beylegani de Mücireddin’le aynı dönemde yaşamış olmuş, fakih ve filozof olarak tanınmış, Şam’a gitmiş, orada bedii fikrine, felsefi düşüncesine göre ün kazanmış, birçok seviyeli eser yazmıştır.

14. yüzyılda Tuti Abdulla Karabaği adlı çok ilhamlı bir şair yaşamıştır. Eserleri henüz bulunmamakla birlikte ismi "Hakikatüs-Süera"da ve diğer kaynaklarda saygıyla zikredilmektedir. 15. yüzyılda Karabağlı Şeyh İbrahim ibn Mehemmed Şehabeddin Berdei, döneminde mertebesine yükselmiş, Gülşeni mahlasıyla edebiyat aleminde büyük ün kazanmıştır. O, uzun müddet Kahire’de ve Osmanlı’da kendi tarikatını yaymıştır. Dergahı Kahire’dedir ve bugün de faaliyettedir. Mevlane Gülşen’in iki oğlu- Şeyh Ahmed Gülşenizade ve Sefveti Seyyid Ali Gülşeni de şair idiler.

 Yusif ibn Mehemmedşahi Karabaği 16-17. yüzyılda yaşamış ve dönemin tanınmış bilim adamlarından biriydi. Semerkant’ta Hüseyniyye dergahına gitmiş ve  Mövlane Yusif derecesine yükselmiştir.

Karabağ ebedi muhiti her zaman Azerbaycan kültür ve edebiyatının en zengin sayfalarından biri olmuştur. 

16. yüzyılda yaşamış, Şah İsmail Hatai’nin yakını olmuş Aşık Kurbani, 18. yüzyılda Mirmöhsün Lemberani Asef, Aşık Ali, Aşık Valeh, Ziyadi Karabaği ve Molla Penah Vagif’ın adları Karabağ ebedi muhitinin büyüklüğünü idrak etmek için yeterlidir.  

18. yüzyılda Penahabad şehrinin-Şuşa’nınn temeli atıldıktan sonra Karabağ edebi muhiti Azerbaycan edebi-kültürel muhitinin en hareketli merkezlerinden birine dönüşmüş ve Nahçivan, İrevan, Gence, Şeki vd. hanlıkların, Gürcistan’ın siyasi ve toplumsal gelişmelerine de Karabağ hanlığı yön vermeye başlamıştır. Karabağ hanlığının bu bölgelerle yoğun ilişkileri Karabağ edebi muhitinin etki alanını daha da genişletmiştir.

O dönemde yaşamış Ağa Beyim Ağa Tuti Şarkta en müdrik kadın olarak ün kazanmış ve İran şahı Fethali Şah döneminde şahlık diplomasisine yön verenlerden biri olmuştur. Ağa Beyim Ağa bayatılar müellifi olarak da ünlüydü.

Karabağ edebi muhiti 18. yüzyıldan başlayarak Azerbaycan edebiyatında ilk kez realist şiiri başlatmış, 19-20. yüzyılda realizm edebi metodunun oluşmasına ve gelişmesine neden olmuştur.